Dzisiaj jest: Piątek, 29 marca 2024
Imieniny obchodzą: Cyryl, Czcirad, Eustachy, Wiktoryn
Vinaora Nivo SliderVinaora Nivo SliderVinaora Nivo Slider
Opublikowano: czwartek, 09, maja 2013 09:40
 
Rewaloryzacja założenia dworskiego w Radziszowie pod Krakowem
 
mgr inż. Joanna Karaś1
Słowa kluczowe: rewaloryzacja, dwór, krajobraz.

Na obszarze Polski znajdują się zabytkowe, budynki dworskie, które lata swojej świetności mają już za sobą. Przez dziesięciolecia zmieniali się ich właściciele, funkcje. " Z tego bujnego bogactwa zostały tylko bardzo nieliczne, okruchy. Jeszcze najwięcej przetrwało do naszych czasów starodawnych wiejskich kościółków, jako obiektów otoczonych czcią religijną, choć i tu potrzeby rozrostu parafii wywołują coraz szybsze spustoszenia".2

Dwory pełniły ważną funkcję, zamieszkiwane przez wykształconych przedstawicieli szlachty, stanowiły kolebkę myśli politycznej miejscowej społeczności. Odbywały się w nich, zjazdy, narady polityczne, przyjmowano zacnych gości.

Przez wieki budynki dworskie zmieniały swój wygląd, pod wpływem mody, której ulegali właściciele, zmieniały się fasady, elementy dekoracyjne, wyposażenie. Bardzo duży wpływ na dzieje zabudowań miała sytuacja polityczna. W czasie zawirowań wojennych wiele majątków ulegało spustoszeniu, rozkradano meble, obrazy elementy wyposażenia, które często były pamiątkami rodzinnymi przekazywanymi z pokolenia na pokolenie. Zniszczeniu uległy także parki i ogrody otaczające dwory, wykonane z kruchej materii, jaką jest roślinność bez odpowiedniej pielęgnacji zaczęły znikać z krajobrazu wsi. Część sędziwych parków zostało wyciętych a działki ulegały parcelacji. Tak ginął ślad kilkunastoletniej nieraz kultury.

Zespoły dworskie stanowią element wiejskiego dziedzictwa kulturowego, dlatego należy zachować je od zniszczenia. Wystarczyłoby tylko znaleźć odpowiednią funkcję, najlepiej zgodną z tradycją miejsca, aby wybrane założenie mogło funkcjonować, rozwijać się oraz stanowić świadectwo dawnej swej świetności przede wszystkim dla przyszłych pokoleń.3

Obiekty, jakie przetrwały do naszych czasów są niemymi świadkami wydarzeń historycznych. Pozbawione pierwotnego otoczenia popadają w ruinę. W krajobrazie wiejskim stanowią pojedynczy ślad tamtych czasów. Przykład taki stanowi dwór Rodziny Dzieduszyckich w podkrakowskim Radziszowie.

Il. 1 Widok centrum Radziszowa z lotu ptaka, oprac. Joanna Karaś.

Miejscowość zlokalizowana ok. 20km na południe od Krakowa, charakteryzuje typowa zabudowa jednorodzinna, zlokalizowana głównie wzdłuż rzeki Skawinki. Założenie zabytkowe leży w centrum miejscowości w zakolu rzeki, po jej wschodniej stronie. Składa się z dwóch zespołów tworzących całość krajobrazowo - przestrzenną: z kościoła pod wezwaniem Św. Wawrzyńca z XIX w., zbudowanego w miejscu poprzedniego z XV w. Z plebanią oraz z założenia podworskiego związanego z dworem. Założenie o niespójnym układzie przestrzennym nosi ślady parcelacji przeprowadzonej na początku XX w.4

Historia założenia dworskiego:

Okazały budynek dworu w Radziszowie w stylu późnoklasycystycznym zbudowany został w I ćwierci XIX w. z fundacji rodziny Dzieduszyckich. W dniu 1 września 1790 r. rodzinie tej dobra w Radziszowie przekazane zostały przez władze austriackie w ramach odszkodowań za ziemie przejęte w Galicji wschodniej. Do tego czasu Radziszowem, który był własnością skarbu państwa austriackiego, zarządzali dzierżawcy. Rząd austriacki zaś, przejął wieś z rąk benedyktynów tynieckich, tuż przed kasatą klasztoru. W kronice rodziny Dzieduszyckich napisano, że przejęty folwark znajdował się w bardzo złym stanie. Budynki były stare i zniszczone, a majątkiem ziemskim źle zarządzano. Być może jedna z poważniejszych decyzji Dzieduszyckich, zaraz po przybyciu do Radziszowa, dotyczyła wzniesienia nowego budynku mieszkalnego. Obiekt ten zastąpił zapewne wcześniejszy, może drewniany dwór. Projekt nowej siedziby powierzono znanemu cenionemu teoretykowi i praktykowi architektury, księdzu Jezuicie Sebastianowi Alojzemu Sierakowskiemu, który żył w latach 1743 - 1824. Plan tego dworu powstał tuż przed jego śmiercią. Wybitny projektant pochowany został w podziemiach katedry na Wawelu. Sebastian Sierakowski pozostawił po sobie wiele pamiątek architektonicznych w Krakowie, jak też w Wadowicach, Radziszowie i Pleszowie. Napisał też książkę pt. "Architektura obejmująca wszelki gatunek murowania i budowania" (rok wydania 1812).

Nowy budynek usytuowano w zachodniej części ośmiohektarowej posiadłości dworskiej i tym samym znalazł się w centrum wsi, w zakolu rzeki Skawinki, w sąsiedztwie kościoła, od którego prowadziła aleja wysadzana drzewami. Wokół nowego dworu urządzony został park krajobrazowy, jak też ogrody kwiatowe, warzywne i sad. W 1826 r. dwór zniszczony został przez pożar. W II ćwierci XIX w. poddano go pierwszej poważnej przeróbce. Dobudowano wówczas od południowej strony, symetrycznie w stosunku do układu okien, obszerny, dwukondygnacyjny taras. Jego górna część wsparta została na czterech filarach. Taras ten był zdobiony balustradami i schodami po obu jego stronach. W 1857r. dwór odziedziczyła Helena Pawlikowska z Dzieduszyckich. Bywał tu też jej syn Tadeusz Pawlikowski, dyrektor Teatru Miejskiego w Krakowie (obecnie Teatru im. J. Słowackiego). W 1877 r. nabyła go Karolina Oksza Orzechowska. Od 1880 r. mieszkała tu księżna Róża de Bessano.

Następnie właścicielami byli hrabiostwo Mieroszowscy. Na przełomie XIX i XX w. dwór nabyli adwokaci z Krakowa. Najpierw dr Władysław Lisowski, później dr Stefan Kirchmayer. W 1909 r. dwór zakupiony został przez gminę Radziszów wraz z terenem o łącznej powierzchni 800 sążni, za kwotę 21.500 koron, z przeznaczeniem na szkołę. Zanim dzieci przeniosły się ze starej, drewnianej szkoły do nowej placówki oświatowej w dworze, przeprowadzono generalny remont, łącznie z przeróbkami układu pomieszczeń w części parterowej. Jak podają źródła, pracami budowlanymi kierował Marceli Kucharski, budowniczy z Krakowa, nadzór nad remontem powierzono nowemu dyrektorowi szkoły, Józefowi Cieszanowskemu.

Il.2. Budynek dworu, elewacja południowa z nie zachowanym portyko - balkonem w początku XX w., oryginał w tekach ikonograficznych Działu Dokumentacji Naukowej Muzeum Narodowego w Warszawie, źródło: www.naszradziszow.com

Prawdopodobnie w czasie tego remontu, usunięto uszkodzony taras na wysokości pierwszego piętra, pozostawiając tylko jego część na wysokości parteru. Uroczyste otwarcie nowej placówki, przy udziale inspektora Seweryna Udzieli, miało miejsce w dniu 30 października 1909 r. Poświęcenia dokonał proboszcz radziszowskiej parafii, ksiądz Marceli Zauss. W czasie I wojny światowej w budynku dworu stacjonowało wojsko austriackie w terminie od 10 sierpnia 1914 r. do 20 października 1915 r. Żołnierze pozostawili po sobie duże zniszczenia. Kolejne spowodował wielki pożar z 22 czerwca 1917 r., kiedy to od wysokiej temperatury, (spłonęły 53 domy i 30 stodół), popękały dachówki i szyby w jego oknach. Wnętrza zanieczyściła sadza.

W 1934r. przeprowadzono remont elewacji dworu, usuwając ozdobne boniowanie na wysokości parteru. Koszt remontu wyniósł 2.500 złotych.

W dniu 26 maja 1939 r. szkołę wizytował sam książę - biskup krakowski, metropolita Adam Stefan Sapieha. Rok 1944, to kolejny cień w historii dworu. Zajmują go żołnierze niemieccy, którzy pozostawiają kolejne zniszczenia. W dniach 17 i 18 stycznia 1945r. w czasie wycofywania się oddziałów niemieckich, na centrum Radziszowa spadły bomby lotnicze, przyczyniając się do pęknięć murów dworu. Naukę wznowiono jednak już 1 lutego 1945 r., po przeprowadzeniu drobnych napraw. W 1947 r. powołano komitet przebudowy szkoły. Sporządzony został wówczas plan przez powiatowego architekta, inż. Z. Sieniawskiego. Gruntownego remontu budynek dworu doczekał się jednak dopiero w 1952r. Wymieniono wówczas pokrycie dachu, część stropów nad salami pierwszego piętra, zmieniono kilka okien. Stopniowo wprowadzono prąd i centralne ogrzewanie. Do 1997r., tj. do czasu przeniesienia placówki szkolnej do nowego obiektu, budynek dworu przechodził jeszcze kilka drobnych remontów i napraw. Przez 88 lat naukę pobierały tu rzesze radziszowian.5

Nie wiele zachowało się wzmianek dotyczących wyglądu założenia przydworskiego, jedną z najlepszych informacji stanowią plany katastralne wykonane przez Austriaków. Na ich podstawie w 1959 r Gerard Ciołek opracował rekonstrukcję ogrodu dworskiego6.

Plan ukazuje dwór otoczony parkiem krajobrazowym, z zajazdem od południa, przy którego południowej granicy przebiega droga dojazdowa, z obszerną częścią gospodarczą od wschodu, oraz dużym ogrodem usytuowanym skośnie do parku. Na południowy wschód od niego, wzdłuż części gospodarczej znajdował się owalny zajazd obsadzony głównie drzewami liściastymi. Obok zajazdu w części południowo - zachodniej założenia, mały budynek murowany. Park był przecięty swobodnie biegnącymi ścieżkami, od północy dworem, przecięty drogą z zachodu na wschód. Od północno - zachodniej stronie niewielkiego budynku zlokalizowano małe podwórko otoczone drzewami, a za nim wspomniany, duży ogród w kształcie wydłużonego prostokąta, skierowanego na północny - wschód. W zachodniej części tego ogrodu, naprzeciw budynku zlokalizowano trzy kwatery ogrodu ozdobnego o narysie haftowym. Między parterami a parkiem utworzona mały aneks ogrodu o kolistym narysie. Dalej na wschód od ozdobnych parterów, było 5 kwater ogrodu, wydzielonych drogami obrzeżonymi drzewami, z których jedna to sad, dwie końcowe - chmielnik.

Il. 3. Plan ogrodu dworskiego w Radziszowie, rekonstrukcja Gerarda Ciołka na podstawie planu katastralnego, źródło: Kotowski Kazimierz, Rejestr Ogrodów Polski, zeszyt 5, PWN, Warszawa 1966 r.

Na południe od tego ogrodu mieściły się drewniane budynki gospodarcze i jeden murowany. Podwórze i trzeci zespół budynków głównie murowanych, stojących nieopodal stawu, w południowo - zachodniej części kompleksu gospodarczego, obok parku. Tuż przy samym parku zlokalizowany był budynek w kształcie litery "L", w nim mieścił się browar z wysokim strychem, przeznaczonym do suszenia chmielu. Między parkiem a rzeką za drogą rozciągał się pas łąk z pojedynczymi drzewami.

Druga wersja planu katastralnego ukazuje inny rysunek trzech kwater ogrodu. Dwie północne kwatery mają układ geometryczny, symetryczny podzielony na trzy prostokątne kwatery. Aneks między ogrodem a parkiem przecięty po przekątnej, z zaznaczonym koliście środkiem. Na zachód od założenia dworskiego znajdował się zespół kościoła i plebani. Na zachód od budynku plebani zlokalizowane były kwatery podzielone na 4 części każda z kolistym placykiem w środku.

Analiza stanu istniejącego:

Założenie podworskie niegdyś zwarte przestrzennie o nieregularnym narysie i skomplikowanej budowie wewnętrznej, którą widać na planie katastralnym, obecnie wyznaczone jest w terenie niektórymi, zachowanymi obiektami architektonicznymi określającymi relacje przestrzenne z topografią terenu. Nie zachowały się żadne elementy zieleni komponowanej. W miejscu ozdobnych ogrodów kwaterowych w 1997 r. został wzniesiony nowy budynek szkoły podstawowej. Przed dworem od południowej strony, znajduje się niewielki, zaniedbany teren zieleni, który pozostał po ogrodzie przyszkolnym. Rośnie tu kilka starych drzew owocowych i samosiewów bzu czarnego i lilaka pospolitego. W narożniku południowo - zachodnim posadzono zrosłodrzew Kasztanowca białego, który obecnie osiąga wymiary pomnikowe. Wzdłuż zachodniego ogrodzenia zachowały się nieliczne egzemplarze Jarząbu pospolitego, który niegdyś stanowił szpaler oddzielający od siebie dwie działki. Także po zachodniej stronie budynku znajduje się stary okaz modrzewia europejskiego, który do roku 2007 miał pokrój kandelabrowy. (wichura złamała jeden z pni). Po obu stronach ogrodu, za ogrodzeniami, w miejscu dawnego ogrodu swobodnego, istnieją sady i ogródki przydomowe. Przed budynkiem, w którym obecnie znajduje się przedszkole, teren wokół budynku stanowi ogród z pojedynczymi dużymi drzewami i placem zabaw. Budynek spichlerzu zlokalizowany tuż nad przedszkolem, jest obecnie w stanie ruiny z zawalonym dachem, w miejscu dużej drewnianej stodoły powstaje nowy obiekt ośrodka zdrowia.

Droga przebiegająca od kościoła w kierunku wschodnim, choć wtórna w swym przebiegu posiada walory krajobrazowe i widokowe, w kierunku kościoła i dworu. Było to zapewne połączenie części gospodarczej z drogą główną. Trakt ten jest istotnym elementem wiążącym przestrzennie rozproszone elementy założenia podworskiego w odbieraną wizualnie i funkcjonalnie całość oraz eksponującą powiązanie kompozycyjne z zespołem kościoła i plebani, odnowionymi, lecz zachowanymi czytelnie w swym XIX wiecznym układzie. Zdekompletowany układ, pozbawionym ogrodów kwaterowych, na których miejscu obecnie znajduje się budynek szkoły. Otoczenie kościoła, stanowi jedyny komponowany zespół starodrzewu, krąg lip wzdłuż muru ogrodzenia kościoła. W 2007 r. burza spowodowała powalenie 3 lip o wymiarach pomnikowych, do dnia dzisiejszego nie posadzono na ich miejsce nowych roślin.

Il. 4.dwór w Radziszowie, 2007 r - fot.Joanna Karaś

Dawna część gospodarcza zespołu podworskiego, rozciągająca się wzdłuż wspomnianej drogi biegnącej od kościoła, obok dworu w kierunku wschodnim, zachowała ślady układu z końca XIX w. po południowej stronie drogi znajdują się trzy budynki mieszkalne, z których jeden, najbardziej wysunięty na wschód pochodzi z lat 80-tych. Brak śladów dwóch stawów, oraz przebiegu rzeki Młynówki.

Układ kompozycyjny obecnie istniejącego założenia należy rozważać w kontekście powiązań z zachowanym zespołem kościelnym oraz w relacji do istniejącego krajobrazu wsi. Rozbicie wewnętrznej spójności układu nastąpiło zarówno w skutek działań parcelacyjnych z początku XX w. jak i postępującej po drugiej wojnie światowej dewastacji i zaniedbania. Wewnętrznie mimo braku spójności układu i braku najistotniejszych wiążących całość elementów, czyli ogrodów, można odczytać dwa istniejące niegdyś równolegle w czasie i powiązane przestrzennie zespoły. O odbiorze obecnej kompozycji decydują zależności sytuacyjne i przestrzenne określone przez usytuowanie obiektu w krajobrazie istniejącą architekturą oraz wzajemne relacje dwóch założeń związanych z kościołem i dworem. Z powodu zniszczenia drzewostanu i ogrodów brak komponowanych wnętrz zielonych. Zasadą kompozycji i współdziałania przestrzennego obu zespołów jest usytuowanie dworu ściśle na osi północ - południe, pod kątem ok. 30? do osi zespołu gospodarczego i nieistniejącego obecnie ogrodu geometrycznego. Przedłużenie linii prowadzonej wzdłuż elewacji północnej dworu skierowana jest na wieżę kościelną. Natomiast budynek oficyny jest usytuowany w stosunku do dworu pod kątem 45?, określa dawne wnętrze zajezdne skierowane na południe w stronę drogi i rzeki, obecnie wnętrze to jest zniekształcone poprzez wydzielone działki prywatne i wprowadzenie dwóch budynków. Najlepiej wyeksponowana jest panorama obu zespołów od południa, z drogi i wału rzeki Skawinki1 Bardzo dobry widok na centrum miejscowości znajduje się z wzniesienia Wytrzyszczek oraz Kiełek (około 300m n. p. m.).

Zmiany, które zachodziły na obszarze dawnego założenia dworskiego od początku XX w. rozpoczęły jego upadek. Okres powojenny doprowadził do likwidacji parku i ogrodu przez całkowite wytrzebienie drzewostanu. Zachowały się aspekty krajobrazowe założenia wynikające z usytuowania i powiązania z zdekompletowanym założeniem kościelnym. Także do dnia dzisiejszego przetrwały budynki należące do zespołu dworskiego: dwór, oficyna mieszkalna, zrujnowany spichlerz.

Nieliczne zachowane elementy układu zabytkowego zarówno w aspekcie krajobrazowym niezwykle ważnym dla układu przestrzennego wsi, wymagają odtworzenia kompozycji roślinnej. Obecnie budynek dworu jest własnością Urzędu Miasta i Gminy Skawina, przy pomocy członków Stowarzyszenia Nasz Radziszów, prowadzone są starania, aby przywrócić dawną formę dworu z 1 połowy XIX w. Zmieniona zostałaby jego funkcja, planuje się stworzenie w budynku centrum skupiającego życie mieszkańców miejscowości. Będzie siedzibą biblioteki publicznej, orkiestry dętej. Projekt adaptacyjny przewiduje odrestaurowanie piwnic, w których mieścić się ma kawiarnia. Duże sale na piętrze będą wynajmowane na przyjęcia okolicznościowe. Dzięki zmienionej funkcji, budynek będzie mógł zarabiać także na własne utrzymanie. Do zachowania spójności kompozycyjnej niezbędne jest przygotowanie projektu najbliższego otoczenia budynku, który obecnie stanowi tzw. "działka szkolna". Ze względu na duży stopień dewastacji założenia przestrzenno - kompozycyjnego wynikającego z parcelacji gruntów oraz budowie nowej szkoły na terenie dawnych ogrodów kwaterowych, możliwy obszar do ponownego zainwestowania to właśnie działka przed dworem, oraz odtworzenie alei wzdłuż drogi łączącej założenie dworskie z kościelnym.

Il.5. Panorama z Wytrzyszczka, fot. Joanna Karaś
Il. 6. Panorama z Kiełka, fot. Joanna Karaś

Niemożliwa jest rekonstrukcja XIX wiecznego parku otaczającego budynek dworu, dlatego że obszarem zainwestowania zostanie objęty niewielki fragment terenu przylegający do dworu od południowej strony. Źródła historyczne z XVIII w. mówią o istnieniu przy drewnianym dworze ogrodów kwaterowych, dopiero w XIX w. powstaje ogród krajobrazowy otaczający nowy budynek dworu w stylu późnoklasycystycznym. Nie zachował się żaden wizerunek wyżej wspomnianych ogrodów geometrycznych. Wytyczenie osi kompozycyjnych układu ogrodowego jest oparte na analizie podobnych przykładów założeń dworskich w niedalekim sąsiedztwie Radziszowa.

Analiza porównawcza założeń dworskich: Sidzina, Kryspinów, Mogilany:

Dwór w Sidzinie zlokalizowany jest ok. 10 km od Radziszowa. Na planie katastralnym z 1848 r. widoczny jest jednownętrzowy, prostokątny, o układzie głębokim, 6-kwaterowy, opadający równią pochyłą ku północy, zwrócony ku południowi i osłonięty od północy rodzajem bosketu. Od wschodu i zachodu ramowany lipami.8

Kryspinów znajduje się ok. 17 km od Radziszowa. Plan katastralny z 1848 r. przedstawia ogród założony na osi dworu, 8-kwaterowy, od południa otwarty, z pozostałych stron otoczony drzewami. Od zachodu równolegle do osi ogrodowej przedłużony staw ze szpalerem drzew9.

Il.7. Plan ogrodu w Sidzinie, źródło: Bogdanowski J., Ogrody Włoskie pod Krakowem, zeszyt specjalny 1, Politechnika Krakowska, Kraków 1966 r.
Il. 8. Plan ogrodu w Kryspinowie, źródło: Bogdanowski J.Ogrody Włoskie pod Krakowem, zeszyt specjalny 1, Politechnika Krakowska, Kraków 1966 r.

Mogilany leżą ok. 8 km od Radziszowa. Plan katastralny z 1848 r. przedstawia ogród w formie prostokąta, podzielonego na duże kwatery, z tych główna na sześć mniejszych. Całość obsadzona szpalerami i różnymi drzewami liściastymi. Obecnie ogród położony na tarasie. Część północna krajobrazowa, południowa geometryczna. Centrum tej drugiej części stanowią cztery kwatery (z krzewami po środku każdej), skupione przy kolistym placyku z klombem, otoczone od wschodu i zachodu starymi strzyżonymi szpalerami grabowymi w formie tuneli (z wyciętymi wejściami po bokach i oknami ku północy).10

Il. 9. aksonometria rekonstrukcji ogrodu w Mogilanach, źródło: Bogdanowski J.Ogrody Włoskie pod Krakowem, zeszyt specjalny 1, Politechnika Krakowska, Kraków 1966 r.

Podsumowanie

Analiza porównawcza podobnych obiektów wykazała, że projekt ogrodu kwaterowego przed dworem powinien mieć układ geometryczny, sześciokwaterowy, otoczony od wschodu i zachodu szpalerami drzew. Takie rozwiązanie spowoduje odgrodzenie od sąsiadujących działek, które stylistycznie i funkcjonalnie odbiegają od charakteru tego ogrodu. Osie kompozycyjne zostały wytyczone poprzez wydłużenie osi symetrycznej dworu w kierunku południowym. Dwie pozostałe osie powstały z przedłużenia elewacji wschodniej i zachodniej, także w stronę południa. Podziały w kierunkach wschód zachód, to osie wyznaczona na końcu tarasu oraz na zakończeniu działki w południowej części.

Reasumując, należy podkreślić, konieczność dążenia do zachowania spuścizny kulturowej, jaką stanowią zespoły dworsko - folwarczne. Jest to architektura naszych przodków, dlatego jesteśmy zobligowani do podjęcia opieką tej spuścizny, aby mogły ją poznać, także przyszłe pokolenia.

Il. 10. Wytyczne projektowe, rys. Joanna Karaś.

Majątki ziemskie kształtowały się przez stulecia, a nie rzadko swą tradycją sięgają do średniowiecza. Odegrały bardzo dużą rolę w kształtowaniu wiejskiego krajobrazu kulturowego, a teraz niszczeją, popadają w ruinę i giną na naszych oczach. Pozostaje jedynie mieć nadzieję, że w najbliższej przyszłości coraz więcej dawnych majątków ziemskich znajdzie nowych właścicieli bądź dzierżawców godnych ich wspaniałej przeszłości. Warto też pamiętać o dawnej kulturotwórczej roli dworu czy pałacu i kontynuować tę ideę na wsi zubożałej obecnie o takie inspirujące sąsiedztwo, a równocześnie zwykle pozbawionej również szkoły, biblioteki, a nawet wiejskiej świetlicy. Znalezienie odpowiedniej funkcji i właścicieli, uściślenie prawa, jego respondowanie oraz mecenat państwa to z całą pewnością droga ratunku dla zapomnianych folwarków.11

1 Autorka jest absolwentką Architektury Krajobrazu na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej.
2 Szydłowski Tadeusz, Dwór w Rogowie zabytek budownictwa drewnianego XIX wieku, wyd. w Krakowie Nakładem Akademii Umiejętności, 1918, s.4
3 Gubańska Renata, Szansa rozwoju wsi dolnośląskiej na przykładzie adaptacji zespołu pałacowo ? dworskiego w Mańczycach, Architektura Krajobrazu, numer 3-4, 2005 r s.38
4 Bogdanowski Janusz, Genga Wanda, Więckowska Jolanta, Fabianowska Katarzyna, Ewidencja zabytkowych założeń zieleni Miasta Krakowa i województwa krakowskiego, Radziszów, Opracowano w Zakładzie Architektury Krajobrazu Instytutu Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Politechniki Krakowskiej, Kraków 1988 r. s.5
5 www.naszradziszow.com historia dworu na podstawie opracowania Janusza Bierówki
6 Kotowski Kazimierz, Rejestr Ogrodów Polskich, zeszyt 5, Polskie Wydawnictwo Naukowe w Warszawie, 1966 r.
7 Ewidencja zabytkowych założeń zieleni?, op.cit. s.12
8 Bogdanowski Janusz, Ogrody włoskie pod Krakowem, Politechnika Krakowska zeszyt specjalny nr 1, Kraków 1966, s.114
9 Ibidem s.103,104
10 Ibidem s.109, 110.
11 Gubańska Renata, Szansa rozwoju wsi... .,op.cit. s.44

Bibliografia:

    Publikacje:
  1. Bogdanowski Janusz, Ogrody Włoskie pod Krakowem, zeszyt specjalny numer 1, Politechnika Krakowska, Kraków 1966,
  2. Bogdanowski Janusz, Ogrody włoskie "Ziemia", Kraków 1959,
  3. Kotowski Kazimierz, Rejestr Ogrodów Polski, zeszyt 5, PWN, Warszawa 1966,
  4. Renata Gubańska, Szansa rozwoju wsi dolnośląskiej na przykładzie adaptacji zespołu pałacowo - dworskiego w Mańczycach, Architektura Krajobrazu, Wrocław 2005.
  5. Szydłowski Tadeusz, Dwór w Rogowie zabytek budownictwa drewnianego XIX wieku, Nakład Akademii Umiejętności, Kraków1918.
    Opracowania niepublikowane:
  1. Bogdanowski Janusz, Genga Wanda, Jolanta Więckowska, Katarzyna Fabijanowska, Ewidencja Zabytkowych Założeń Zieleni Miasta Krakowa i Województwa Krakowskiego, Radziszów, opracowanie wykonane w Zakładzie Architektury Krajobrazu Instytutu Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Politechniki Krakowskiej, Kraków 1988,
  2. Lipieńska Bogna, Pawłowska Krystyna, Bogdanowski Janusz, Katalog Zabytkowych Założeń Zielonych Miasta Krakowa, Sidzina, Politechnika Krakowska, Kraków 1978.
    Strony internetowe:
  1. www.naszradziszow.com
Rewaloryzacja założenia dworskiego.doc

Stowarzyszenie

ul. Szkolna 4
32-052, Radziszów

Nasz rachunek:
Krakowski Bank Spółdzielczy
Oddział Skawina

10 8591 0007 0310
0561 8792 0001

Logowanie